Recensie ‘Ik ben dynamiet’

Sue Prideaux
Ik ben dynamiet: Het Leven van Nietzsche

€ 39,99

Een recensie door Frank Bleekrode

Dat de persoon Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) nog volop in de belangstelling staat, en dat voor zijn geschriften een voortdurende interesse is, is een nieuwe biografie niet direct gerechtvaardigd. Er is immers al bijzonder veel over de – nog vaak als controversieel bestempelde – filosoof geschreven; zowel een stortvloed aan korte, populaire werkjes, alsook academische beschouwingen. Daartussenin zit niet veel; men denke aan…Rudiger Safranski’s intellectuele biografie van Nietzsche. Maar hoewel dat boek qua informatie, bronnenwerk en interpretaties breed is georiënteerd en zodoende niet teleurstelt wat leesbaarheid betreft stelt, het een beginner danig op de proef, zodat van introductie geen sprake kan zijn. 

Sue Prideaux koppelt in haar biografie van Nietzsche, ‘Ik ben Dynamiet: Het Leven van Nietzsche’, (Arbeiderspers 2018) leesbaarheid aan gedegen onderzoek; zij introduceert ons de mens Nietzsche en biedt argumenten voor haar interpretaties (die er overigens niet veel zijn; de feiten spreken dikwijls voor zich) zonder allerlei dwaalwegen te bewandelen. Het boek leest ‘populair’ en hoewel dat voor de doorgewinterde Nietzsche-vorser als negatief wordt gezien, laat deze biografie zich niet leiden door academische meningsvorming rondom hún Nietzsche, maar door eigen onderzoek en schrijfstijl, gecentreerd rondom de persoon. We lezen over een mens, niet een mythe – we lezen talloze details, zoals zijn angst voor elektriciteit in de lucht, de eeuwige ontevredenheid over zijn verblijfplaatsen, het geruzie met zijn zus en kleingeestige beslommeringen… Op grondige wijze wordt de mythe ‘Nietzsche’ neergehaald; we krijgen een gedetailleerd inkijkje in zijn leven, in alle naargeestige en opbeurende facetten. Gevolg van deze ‘deconstructie’ is dat de vervalsingen die in het werk van Friedrich Nietzsche door zijn zus Elisabeth (1845 – 1935) zijn aangebracht, ontmaskerd worden. Niet per stuk (dat is academische arbeid), maar zij wordt in de breedste zin aan de kaak gesteld als een vervalser die uit persoonlijk gewin en, wellicht, uit jaloezie, het werk van haar broer toe-eigende en er nazi-propaganda van maakte. Dit laatste komt uitvoerig aan bod en met goede reden; er zijn nog altijd mensen die geloven dat Nietzsche een wegbereider van het nazisme was. Uit zijn filosofische overwegingen, herhaaldelijk geciteerd en beargumenteerd, zowel impliciet als expliciet, blijkt dat het tegendeel waar. Deze vasthoudendheid verdient lof; het is niet eenvoudig om onderhoudend in herhaling te vallen. 

De beschrijving van Nietzsches leven is ‘menselijk, al te menselijk’; voor iemand die ernaar snakte bij een groot publiek bekend te zijn (bij voorkeur een geleerd publiek, een hoop die hij allengs liet varen). Erkend worden als wereldschokkend filosoof, duider van de moderniteit, daarbij past (volgens Nietzsche) alleen een moderne stijl. Reactie én duiding van de moderniteit moeten luchtigheid uitstralen, zowel ernstig als frivool zijn: het geschreven woord moet dansen; volgens Nietzsche moeten mensen weer leren dansen, maar wél op een strak gecomponeerd ritme. Dit laatste vormt Prideaux’ basisprincipe: feiten, feiten – en slechts waar nodig, interpretatie. Op dit ritme danst de tekst, het leest uitstekend en snel. 

Soms echter is de tekst te kort door de bocht, zoals bijv. wanneer de oorlogen van de Duitse eenwording ter sprake komen, waaraan, naar mijn gevoel, te weinig aandacht wordt besteed. Deze beslissing is jammer: iets meer aandacht dan de karige paar regels zouden voor een meer correct historisch begrip veel betekenen; nu hangt Nietzsche’s houding van destijds te veel in de sfeer van zijn latere terugblikken, gekleurd door zijn afkeer van de Duitse politiek. Politieke gevolgtrekkingen van deze ervaringen zijn tevens aan de magere kant – over de politieke aspecten van Nietzsches filosofie overigens, hoe fragmentarisch ook, valt eea. te zeggen, maar dit vereist een grondige beschouwing van zijn filosofische onderneming. Maar deze uiteenlopende lijntjes aan elkaar knopen valt buiten de reikwijdte van een biografie, en zou meer vragen oproepen mbt. themakeus… Een andere kleine ergernis, eigen aan elke eerste druk dus daarom te vergeven, zijn de onvermijdelijke zetduiveltjes: een komma te veel, een punt te veel, kleine feitelijke onjuistheden (bijv. 1910 moet 1908 zijn). Eén opvallende vertalingsfout van de door Nietzsche geschreven aantekeningen uit het Duits naar het Engels, die ook in de Nederlandse vertaling is blijven staan, betreft ‘ältvaterlichen’ (‘ouderwetse’) bij de beschrijving van de schoolpoort van Pforta. Prideaux baseert zich op Nietzsches aantekeningen, maar maakt van ‘ältvaterlichen’ ‘patriarchal’ – een ongelukkige fout, hoewel contextueel niet geheel incorrect. Iets wat me ook opvalt, is de onbekendheid van Prideaux met de kleur van Nietzsches ogen: dit staat in zijn paspoort vermeld (ze zijn bruin), hoewel zij meent dat daarover geen uitsluitsel bestaat.

Kleine foutjes onverlet, ‘Ik ben Dynamiet’ is een aangename leeservaring, geschreven voor een publiek dat meer wil weten over de mens Nietzsche en zijn meningen en die had hij genoeg. We krijgen van beiden een helder beeld voorgeschoteld doordat er uitvoerig uit zijn vele brieven wordt geciteerd. Door deze persoonlijke toets blijft het boek trouw aan het impliciete uitgangspunt dat iedereen, het liefst mensen die toegankelijkheid zoeken, zich in de tekst kan vinden. Persoonlijkheid, soms zelfs intimiteit, heeft Sue Prideaux hoog in het vaandel staan. Hiertegenover staat echter dat algemenere observaties over Nietzsche filosofie niet aan bod kunnen komen zonder qua stijl en opzet te breken met de rest van het boek. Dit is jammer, want het boek eindigt hoofdzakelijk met de vervalsingen van Elisabeth en haar dweperij met het nazisme. De laatste paar alinea’s bieden reflecties van de auteur, gevolgd door een hoofdstuk met aforismen van Nietzsche. Dit doet mij enigszins gekunsteld aan; liever had ik gelezen aan wie wij het danken hebben dat wij vandaag de dag kunnen beschikken over een ‘onbesmette’ Nietzsche. 

Sue Prideaux heeft een populaire biografie geschreven zonder dat dat een negatieve weerslag heeft op de tekst: de vele anekdoten en citaten sluiten een ‘academische’ stijl uit. En dit maakt dat mensen in deze biografie, geschreven voor hen die kennis willen maken met Nietzsches gedachtegoed maar niet over de filosofische achtergrond beschikken om zijn werk zelf te begrijpen, een uitstekende hulp zullen aantreffen. 

Auteur: Sue Prideaux 

Vertaler: Peter Claessens 

ISBN: 9789029523790 

Prijs: € 39,99 

Publicatiedatum: 04-12-2018